واژه بالاحصار که مرکب شده از دو کلمه ( بالا ) به معنی بلندی یا بالایی و( حصار ) به معنی دیوار می باشد. ونیز بالاحصار یا قلعه حصار به معنی ( دژ ) و( کهندژ ) در متون تاریخی آمده که همه از استواری ومحکمی آن یاد کرده اند. اصطخری در متن عربی المسالک وممالک خود آنرا ( قلعه ) خوانده وبه صفت ( حصینه ) صفات ( استوار ومحکم ) را به آن استعمال کرده است
.
اهمیت بالاحصار در قرون متمادی:
کشور عزیز ما افغانستان که تاریخ بیش از 5000 هزار ساله دارد واز زمره پنجمین مهد یا گهواره تمدن بشری در زمان آریانا جایگاه خویش را در ردیف تمدن های بشری به خط زرین ثبت کرده است بدون شک در مسیر این تاریخ پرگوار خود فراز ونشیب های را مثل تهاجمات ولشکرکشی های بیگانه گان چون اسکندر "مقدونی"، چنگیز، اعراب، انگلیس ها، روس ها و… را متحمل گردیده وتوانسته که دو باره هویت وتمامیت ارضی خویش را حفظ نگهدارد.
چون افغانستان را از نظر موقعیت جغرافیایی اش قلب آسیاه خوانده اند، وهم از نظر جیوپولوتیک یعنی موقعیت سیاسی ونظامی اش تخت خیز برای کشور های منطقه محسوب می گردد، بنابه همین دلیل است که همیشه چه در گذشته وتاحال مورد تاخت وتاز قرار دارد.
قسمیکه در اکثر ولایات افغانستان دیده می شود اعمارات بلند ومستحکم وجود دارد که اسمش را گذاشته اند "بالاحصار" که مشهور ترین آنها عبارت اند از: بالاحصار کابل، بالاحصار هرات، بالاحصار غزنی، بالاحصار گردیز، بالاحصار مزار شریف و… می باشند واین که چرا این اعمرانات بنا گردیده وبه خاطر چه؟ باید گفت که بخاطر دفاع از حملات اجانب وبیگانه گان در هر وقت وزمان تأسیس می گردید وامروز هر کدام آنها جایگای خویش را به حیث یک آبده تاریخی تثبیت نموده است که بالاحصار کابل نیز از زمره این قلعه های نظامی واستراتیژیک به حساب میرود.
تاریخ اعمار بالاحصار کابل:
قرار اسناد دست داشته از مؤرخ وباستانشناس شهر کشور ما احمد علی " کهزاد " بالاحصار کابل یا به عبارت دیگر قلعه حصار همزمان با دیوار های کوه شیر دروازه اعمار گردیده است واین قلعه مرکز نظامی آن مردم یعنی یفتلی ها بوده است.زیرا که یفتلی ها مردمان شجاع وجنگجو بوده اند وبخاطری دست به همچو اعمرانات ساختمانی میزدند تا دشمن بالای ایشان حمله ور نشده وباعث شکست آنها نگردد. ونظر به گفته این مؤرخ معلوم می گردد که این قلعۀ نظامی یعنی بالاحصار کابل در قرن پنجم میلادی با بروی کار آمدن یفتلی ها در این کشور اعمار گردیده است.
مشخصات ساختمانی بالاحصار کابل:
بالاحصار کابل از لحاظ ساختمانی مشتمل است از:
کهندژ، ارک یا بالاحصار علیا، بالاحصار سفلی، باره خندق، چندین دروازه وشاه برج ها بوده، ومؤرخان مُغلی هند بعد از بابر گویند " کوه های که ارگ یا بالاحصار بر آن بنا یافته آنرا در زمان سابق ( شاه کابل ) می گفتند بالای آن عقابین بوده وشهر کابل قلعه گلین داشت وعلاوه بر آن ارگ بالاحصار قلعه جداگانه داشت که قلعه شهررا میرزا کامران پسر بابر از سر نو ترمیم کرده بود وچون جهانگیر به کابل آمد بناء سابقه بالاحصار را ویران ساخته، علاوه بر این حصار بیرون کابل در عصر جهانگیر از کچ وآهک ساخته شده وقلعه ارگ خام بود در سال 1056 هجری به امر شاه جهان به کج وآهک پلستر گردید.در این وقت این شهر دارای دروازه های ذیل بود:
دروازه دهلی ( طرف شرق ) دروازه بارک ( بارک ها ) دروازه طاقینه دوزان، دروازه آهنین (طرف غرب) که در سابق این تعمیر دارای یک دروازه شرقی بود وبعضی مؤرخان گفته اند که اطراف این حصار توسط آب پوشانیده شده (اطراف آن خندق کنده شده بود) تا دشمن داخل حصار شده نتواند.بالاحصار کابل دارای اطاق های کنبدی بوده ومواد ساختمانی آن عبارت از چوب، سنگ، ریگ، گل، چونه وکاه می باشد.در فرجام به نتیجه میرسیم که بالاحصار کابل فعلاً به حیث یک آبده تاریخی ثبت وراجستر وزارت اطلاعات وفرهنگ ( ریاست آبدات تاریخی ) بوده وتاریخ اعمار آن مطعلق به دوره یفتلی ها قرن پنجم میلادی است. ومحقق محمد نادر رسولی رئیس مرکز باستانشناسی افغانستان نیز به تاریخ این بنا معتقد بوده ومی گوید " اگر تهداب ها وداخل بالاحصار مورد حفاری قرار گیرد ممکن در تاریخ اعمار آن تغییرات به وجود آید که بعد از تحقیقات باستانشناسی ما تاریخ دقیق آنرا می توانیم تعیین نمایم". به امید تحقیقات هرچه بیشتر در امور باستانشناسی بالاحصار کابل در آینده